Vai trò của các tổ chức phi chính phủ trong phòng, chống tham nhũng: Danh chưa chính, ngôn chưa thuận

“Có nhiều việc quan trọng mà tổ chức phi chính phủ (PCP) có thể làm để góp sức mình vào trận tuyến chống tham nhũng, như: Nâng cao dân trí thông qua các hoạt động truyền thông; điều tra nghiên cứu; cung cấp thông tin PCTN nhằm phát huy vai trò của báo chí trong việc phản ánh dư luận xã hội. Chỉ tiếc vai trò của các tổ chức PCP, các đoàn thể xã hội, các tổ chức cộng đồng,… trong công tác PCTN hiện vẫn chưa được quy định chi tiết trong các văn bản pháp luật hiện hành, hay nói cách khác là chưa được pháp luật thừa nhận” -  GS Nguyễn Minh Thuyết, nguyên Phó Chủ nhiệm Ủy ban Văn hóa, Giáo dục, Thanh niên, Thiếu niên và Nhi đồng của Quốc hội cho biết trong hội thảo với chủ đề “Phát huy vai trò của các tổ chức PCP trong PCTN ở Việt Nam” do Nhóm công tác về sự tham gia của người dân (PPWG) tổ chức mới đây tại Hà Nội. Với nhiều tôn chỉ, mục đích hoạt động khác nhau, thời gian vừa qua các tổ chức PCP đã có những cách tiếp cận riêng, khá sâu đối với các vấn đề liên quan đến tham nhũng.

Các tổ chức PCP đã và đang có nhiều hoạt động thúc đẩy sự tham gia của xã hội vào việc xây dựng xã hội minh bạch. Chẳng hạn như, Tổ chức Live&Learn từ năm 2009 đã triển khai Dự án “Xã hội minh bạch và bền vững trong tay thế hệ trẻ”, thu hút sự quan tâm của hàng nghìn bạn trẻ; rồi Viện Tư vấn Phát triển (CODE) đã có những nghiên cứu chuyên ngành “Tăng cường minh bạch, quản trị tốt và PCTN trong ngành khai khoáng Việt Nam”. 

Đáng quan tâm, kết quả của CODE cũng gần với kết quả khảo sát và điều tra xã hội học các hành vi ẩn chứa nguy cơ tham nhũng trong lĩnh vực khai thác khoáng sản của Cục Phòng, chống tham nhũng, Thanh tra Chính phủ. Chẳng hạn, chi phí doanh nghiệp phải trả cho tiếp cận thông tin khá lớn với mức chi phí trung bình là 178 triệu đồng và tối đa 5 tỷ đồng; 91% số cơ sở phải trả chi phí, 25% phải chi từ 100 triệu đồng trở lên. 

Kết quả nghiên cứu, khảo sát của các tổ chức PCP đã cung cấp khá nhiều thông tin hữu ích như đã nói ở trên, tuy nhiên, hiện mới chỉ có Thanh tra Chính phủ tỏ thái độ trông đợi, sử dụng một phần dữ liệu quý này trong quá trình xây dựng Luật PCTN và các văn bản liên quan. Nhưng việc sử dụng cũng khá hạn hẹp, chưa kể quá trình sử dụng đều nhấn mạnh “đây là quan điểm của nhóm nghiên cứu, không phải tiếng nói của Thanh tra Chính phủ ”. Ngoài ra, trong mỗi kỳ họp QH, nhiều đại biểu QH cũng lấy nghiên cứu của các tổ chức PCP, đưa ra trao đổi trong mỗi kỳ họp QH. Thế nhưng, cơ quan chức năng cũng chỉ dừng lại ở mức “tiếp thu xong rồi để đấy”. Hiếm có Bộ, ngành, đơn vị nào phải điều trần trước Ủy ban Thường vụ Quốc hội về các vấn đề tổ chức PCP khai thác được.

Lý giải cho điều này, ông Trần Văn Long, Trưởng phòng Nghiên cứu thuộc Viện Khoa học thanh tra, TTCP cho hay, dù Luật PCTN hiện hành đã dành một chương quy định về vai trò và trách nhiệm của xã hội trong PCTN, nhưng cách hiểu về xã hội dân sự ở Việt Nam còn hẹp so với thế giới. Do đó, các tổ chức PCP thiếu khung pháp lý để hoạt động. Điều này dẫn đến nghịch lý, dường như đang thiếu cơ chế phản hồi từ phía các cơ quan Nhà nước trước những điều tra của các tổ chức PCP.

Hiện Luật PCTN đang được các cơ quan chức năng nghiên cứu sửa đổi. Việc luật hóa vai trò của các tổ chức PCP trong công tác PCTN đang là mối quan tâm của tổ chức PCP đồng thời cũng là sự trông đợi của Thanh tra Chính phủ. Để từ đây "có một cơ chế pháp lý vững chắc cho Nhà nước, chính quyền nghiên cứu thấu đáo, phản hồi những ý kiến đóng góp mang tính phản biện của các tổ chức PCP nói riêng và xã hội dân sự nói chung".

Đồng thời, sự tham gia của các tổ chức PCP sẽ tạo thêm lực lượng đồng thuận làm cho việc tuyên truyền nâng cao nhận thức về phòng, chống tham nhũng hiệu quả hơn, nhất là trong bối cảnh tham nhũng đang tiếp tục diễn biến phức tạp và ngày càng tinh vi.